Słowo Profesora Kazimierza Piotra Zaleskiego

Na prośbę prof. Macieja Foryckiego, dyrektora Instytutu Biblioteka Polska w Paryżu (IBPP), przedstawię tu zwięźle działalność Towarzystwa Historyczno-Literackiego (THL) i Biblioteki Polskiej w Paryżu (BPP) od 1994 r. Zostałem wówczas po raz pierwszy wybrany do Zarządu THL, którego starania doprowadziły w ubiegłym roku do utworzenia IBPP.

Umowa zawarta 9 października 2023 roku między polskim Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Polską Akademią Umiejętności (PAU) i Towarzystwem Historyczno-Literackim (THL) pozwoliła powołać nową instytucję, jaką jest Instytut Biblioteka Polska w Paryżu (IBPP). Porozumienie to jest przełomowym i napawającym nadzieją wydarzeniem w dziejach Towarzystwa Historyczno-Literackiego i Biblioteki Polskiej w Paryżu (BPP). Po raz pierwszy bowiem od 185 lat istnienia Biblioteki Instytut, który będzie odpowiedzialny za zarządzanie i rozwijanie jej – w tym samym duchu, co jej założyciele – będzie dysponował stabilnym i zacnym budżetem. Instytut Biblioteka Polska w Paryżu jest partnerstwem publiczno-prywatnym zawartym między polskim rządem a dwoma prestiżowymi instytucjami kultury i nauki – Polską Akademią Umiejętności i Towarzystwem Historyczno-Literackim. Partnerstwo to, zapewniające stałe finansowanie, pozwoli zachować tradycję niezawisłych instytucji kulturalno-naukowych, niezależnych od polityki i wiernych fundamentalnym wartościom: wolności jednostek i wolności narodów.

W 1946 roku THL postawiło sobie za główny cel utrzymanie BPP dynamicznej i wolnej od jakichkolwiek wpływów politycznych, zwłaszcza dyktatorskiego reżimu panującego w tych czasach w Polsce. Misja ta obejmowała zachowanie w dobrym stanie skarbów polskiej kultury i historii zgromadzonych w Bibliotece, jak również samego budynku, oraz udostępnianie ich nie tylko zainteresowanym naukowcom, lecz także szerokiej publiczności francuskiej i francuskojęzycznej, w szczególności polskim emigrantom we Francji i ich francusko-polskiemu potomstwu. Umożliwiło to Francuzom lepsze poznanie kultury polskiej i jednocześnie przyczyniło się do pogłębienia przyjaźni między oboma narodami. Bardzo satysfakcjonujące jest to, że cele te zostały przyjęte przez instytucję, która w dłuższej perspektywie będzie dysponować wystarczającymi środkami na ich realizację.

Przez ostatnie 75 lat THL zarządzało, chroniło i rozwijało Bibliotekę Polską w Paryżu, niejednokrotnie walcząc z wielkimi przeciwnościami. Przez długi czas bardzo trudno było znaleźć wystarczającą liczbę wolontariuszy, którzy chcieliby i byliby w stanie poświęcić znaczną część swojego czasu tej ważnej sprawie. Niezwykle skomplikowane okazało się również zapewnienie środków niezbędnych do odpowiedniego opłacenia minimalnej liczby pracowników, do prowadzenia Biblioteki oraz do przeprowadzenia koniecznych prac konserwacyjnych i modernizacyjnych budynku.

W ciągu ostatniej dekady trudności ze znalezieniem potrzebnych funduszy wzrosły, co skłoniło nas do zwrócenia się o pomoc do polskiego rządu. Przez ten okres spotkaliśmy się z niezwykle ciepłym przyjęciem ze strony trzech kolejnych ministrów kultury i dziedzictwa narodowego. W kwietniu 2014 roku i czerwcu 2015 roku ministrowie zaproponowali utworzenie instytucji kultury – według pojęcia prawa polskiego – oraz ogólny zarys umowy o powołaniu tej instytucji w odniesieniu do BPP.

Aby polska instytucja kultury mogła zostać stworzona i mogła działać głównie we Francji, należało rozwiązać problemy niezgodności między francuskimi a polskimi przepisami prawnymi. Ich uregulowanie zostało rozwiązane przez wprowadzenie dwóch poprawek do polskiej ustawy z 1991 roku. Pierwsza poprawka została wprowadzona w życie wczesnym latem 2018 roku, w następstwie naszego wniosku (petycji), także podpisanego przez PAU. Druga nowelizacja została przyjęta w sierpniu 2023 roku w wyniku inicjatywy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Warto podkreślić, że głosowanie nad ostatnią nowelizacją przez obie izby polskiego parlamentu odbyło się w rekordowo krótkim czasie i zostało poparte przez rządzącą większość i opozycję, co świadczy o bardzo szerokim poparciu, jakim cieszy się BPP w polskim społeczeństwie.

Podczas ośmiu walnych zgromadzeń THL, które odbyły się od 2015 roku, przedstawiliśmy w sprawozdaniach Prezesa postępy w naszych działaniach i dyskusjach z polskim Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz z PAU.

Osoby zainteresowane pogłębieniem wiedzy na temat działalności THL na przestrzeni ostatnich 30 lat mogą zapoznać się z albumem Zarys historii i prezentacja zbiorów, wydanym przez THL w 2020 roku. Publikacja zawiera szczegółowy opis poszczególnych etapów działań THL od 1989 roku w celu zapewnienia istnienia i sprawnego funkcjonowania Biblioteki Polskiej w Paryżu, a także ochrony cennych archiwaliów, druków i ważnych kolekcji dzieł sztuki, które od 170 lat stanowią ważne dziedzictwo polskiej historii i kultury, mieszczące się w pięknym siedemnastowiecznym budynku. Zbiory te zostały wpisane na listę Programu UNESCO „Pamięć Świata”.

Najważniejszymi etapami, przez które przeszliśmy, były: nawiązanie przyjaznych stosunków współpracy z PAU; odejście od sytuacji „braku właściciela”, co mogło w każdej chwili doprowadzić do konfiskaty przez rząd francuski; odrestaurowanie i zmodernizowanie budynku w celu ochrony i ocalenia cennych zbiorów. Pierwotnie przewidzieliśmy system z jednym właścicielem, wspieranym materialnie zarówno przez polskie, jak i francuskie władze publiczne oraz fundusze prywatne. Później jednak, biorąc pod uwagę różne trudności we wdrożeniu tego rozwiązania, postanowiliśmy o utworzeniu Instytutu Biblioteka Polska w Paryżu, w którym obaj właściciele powierzają całość Biblioteki Polskiej w Paryżu właśnie tej instytucji kultury, finansowanej głównie przez moralnego właściciela – Naród Polski.

Kazimierz Piotr Zaleski, Prezes Towarzystwa Historyczno-Literackiego
Dyrektor Biblioteki Polskiej w Paryżu